Climatepedia
Kapsamlı İklim Sözlüğü - İklim değişikliği ile ilgili önemli terimlerin detaylı tanımlarını içeren referans rehberi
Kapsamlı İklim Sözlüğü
Bu sözlük, iklim ile ilgili önemli terimlerin detaylı tanımlarını alfabetik olarak düzenleyerek bir referans rehberi olarak hizmet vermektedir.
A
Abrupt Climate Change (Ani İklim Değişikliği)
Büyük ölçekli iklim sistemi değişikliklerinin birkaç on yıl veya daha kısa sürede gerçekleşmesi, on yıllarca sürmesi ve önemli kesintilere neden olması.[1]
Adaptation (Adaptasyon)
Mevcut veya beklenen iklim değişikliği etkilerine uyum sağlama süreci. Adaptasyon, iklim değişikliği ile ilişkili zararları azaltmaya veya faydalı fırsatları değerlendirmeye yardımcı olabilir. Stratejiler arasında sel savunmaları inşa etmek, kuraklığa dayanıklı mahsuller uygulamak veya binaları gelecekteki iklim koşulları için tasarlamak yer alabilir.
Adaptive Capacity (Uyarlanma Kapasitesi)
Sistemlerin, kurumların, insanların ve diğer organizmaların potansiyel hasara uyum sağlama, fırsatlardan yararlanma veya sonuçlara yanıt verme yeteneği. IPCC raporlarında tanımlanan kritik adaptasyon kavramı.
Additionality (Ek Fayda)
Bir emisyon azaltma veya gidermenin müdahale olmadan gerçekleşip gerçekleşmeyeceğini değerlendirmek için kullanılan kriter. Güvenilir karbon ofsetleri ve iklim finansmanı için kritiktir.
Anthropogenic Emissions (Antropojenik Emisyonlar)
İnsan faaliyetleri tarafından üretilen sera gazı, aerosol ve öncü madde emisyonları. İklim değişikliğinin birincil itici gücü olarak IPCC raporlarında vurgulanır.
Aerosols (Aerosoller)
Atmosferde asılı kalan küçük katı parçacıklar veya sıvı damlacıklar. Doğal (volkanik kül, deniz spreyi) veya insan yapımı (duman, kurum) olabilirler. Aerosoller radyasyonu saçarak veya emerek ve bulut oluşumunu etkileyerek iklimi etkiler.
Albedo
Bir yüzey tarafından yansıtılan güneş radyasyonunun oranı. Yüksek albedo yüzeyler (buz ve kar gibi) daha fazla güneş ışığını uzaya geri yansıtarak Dünya'nın soğumasına yardımcı olur. Düşük albedo yüzeyler (ormanlar ve okyanuslar gibi) daha fazla güneş enerjisi emerek ısınmaya katkıda bulunur.
Anthropogenic (Antropojenik)
İnsan faaliyetlerinden kaynaklanan veya bunlar tarafından üretilen. İklim biliminde bu, sera gazı emisyonları, arazi kullanım değişiklikleri ve iklimi etkileyen diğer insan kaynaklı faktörleri ifade eder.
Assessment Report (AR6) (Değerlendirme Raporu)
IPCC'nin iklim bilimi, etkiler, adaptasyon ve azaltım konularındaki en son bilgileri sentezleyen altıncı kapsamlı bilimsel değerlendirmesi.
Attribution (Detection and Attribution) (Atıf)
Gözlenen iklim değişiklikleri ve olaylarına çoklu nedensel faktörlerin göreli katkılarını değerlendirme süreci.[2]
Aerosol–Cloud Interactions (Aerosol-Bulut Etkileşimleri)
Aerosollerin bulut mikrofiziği ve yaşam süreleri üzerindeki etkileri, Dünya'nın radyasyon bütçesini ve yağışı değiştirir.[3]
Assigned Amount Unit (AAU) (Atanan Miktar Birimi)
Kyoto Protokolü taahhüt dönemi sırasında her Ek A ülkesine izin verilen toplam sera gazı miktarını temsil eden birim. AAU'lar belirli mekanizmalar kapsamında ticarete konu olabilir ve uyum muhasebesiyle ilişkilidir.
Adaptation Fund (Adaptasyon Fonu)
Gelişmekte olan ülkelerde iklim değişikliğinin olumsuz etkilerine uyum sağlamayı destekleyen projeleri finanse etmek için oluşturulmuş bir fon.
Technology transfer (Teknoloji Transferi)
Gelişmiş ülkelerden gelişmekte olan ülkelere iklim dostu teknolojilerin ve bilgi birikiminin aktarılması süreci; UNFCCC kapsamında sıkça tartışılan bir konudur.
20-20-20 (20-20-20 Hedefleri)
Avrupa Birliği tarafından belirlenen hedefler: 2020 yılına kadar sera gazlarını %20 azaltma, enerji verimliliğini %20 artırma ve enerji üretiminde %20 yenilenebilir pay hedefi.
Annex I Countries (Ek I Ülkeleri)
Kyoto Protokolü kapsamında sanayileşmiş ülkeler ve piyasa ekonomisine geçiş yapan devletleri tanımlayan grup. Bu ülkelerin belirli emisyon azaltım yükümlülükleri vardır.
Annex II Countries (Ek II Ülkeleri)
Kyoto Protokolü kapsamında teknoloji transferi ve finansal kaynak sağlama sorumluluğu olan Ek I ülkelerinin alt grubu.
AOSIS (Alliance of Small Island States) (Küçük Ada Devletleri İttifakı)
Deniz seviyesindeki yükselme gibi iklim etkilerinden orantısız şekilde etkilenen küçük ada ve kıyı devletlerini temsil eden uluslararası koalisyon. AOSIS üyeleri iklim müzakerelerinde hassasiyet taşır.
AR4 / AR5 (IPCC Değerlendirme Raporları)
IPCC'nin Dördüncü (AR4, 2007) ve Beşinci (AR5, 2013-2014) Değerlendirme Raporları; iklim bilimi, etkiler ve politika önerileri hakkında kapsamlı değerlendirmeler içerir.
Ağaçlandırma (Afforestation)
Uzun bir süre boyunca ormanlık olmamış veya tarihsel olarak orman içermemiş arazilerde orman kurulması. Bu süreç yeni ormanlar yaratır ve karbon tutma yoluyla iklim değişikliğinin azaltılmasına yardımcı olabilir.
Antropojenik İklim Değişikliği
İnsan faaliyetlerinin, başta sera gazlarını atmosfere ekleyen fosil yakıt yakma olmak üzere, neden olduğu iklim değişiklikleri. Bilimsel kanıtlar, şu anda gözlemlenen hızlı iklim değişikliklerinin ana kaynağı olarak antropojenik faktörlere işaret etmektedir.
Atmosfer
Dünya'yı çevreleyen gaz katmanı; yaşamı desteklemek ve gezegenin iklimini düzenlemek için gereklidir. Birkaç katmandan oluşur ve sera gazı konsantrasyonlarındaki değişikliklere karşı oldukça duyarlıdır.
B
BAU (Business as Usual) (İş Her Zamanki Gibi)
Zaten mevcut olanların ötesinde ek iklim politikaları veya önlemleri olmadığını varsayarak gelecekteki emisyonları projelendiren referans senaryo. Azaltım yollarını karşılaştırmak için bir temel olarak kullanılır.
Baseline (Başlangıç Noktası)
Değişimin ölçüldüğü durum, genellikle bir referans yılında veya senaryoda emisyon seviyelerini ifade eder.
Biodiversity (Biyoçeşitlilik)
Belirli bir habitat veya ekosistemdeki bitki ve hayvan yaşamının çeşitliliği. İklim değişikliği, habitat kaybı, değişen mevsimsel desenler ve artan aşırı hava olayları yoluyla biyoçeşitliliği tehdit eder.
Biofuel (Biyoyakıt)
Bitkiler, tarımsal atıklar veya algler gibi organik maddelerden (biyokütle) elde edilen yakıt. Biyoyakıtlar fosil yakıtlara yenilenebilir alternatifler olarak kabul edilir, ancak sürdürülebilirlikleri üretim yöntemlerine bağlıdır.
Biomass (Biyokütle)
Bitkiler ve hayvanlardan elde edilen organik materyal; enerji üretimi veya diğer amaçlarla kullanılabilir. Sürdürülebilir yönetildiğinde biyokütle yenilenebilir bir enerji kaynağı olabilir.
Blue Carbon (Mavi Karbon)
Kıyı ve deniz ekosistemlerince, özellikle mangrov ormanları, tuzlu bataklıklar ve deniz çayırları tarafından yakalanan ve depolanan karbon. Bu ekosistemler, karasal ormanlardan çok daha yüksek oranlarda karbon biriktirir.
Black Carbon (BC) (Siyah Karbon)
Eksik yanma ile üretilen ışık emici karbonlu aerosol; atmosferik ısınmaya ve kar veya buz kararmalarına katkıda bulunur.[4]
Baseline/Reference Scenario (Başlangıç/Referans Senaryo)
Ek iklim politikaları olmadan gelecekteki emisyonları tanımlayan senaryo.[5]
Bali Action Plan / Bali Roadmap (Bali Eylem Planı / Bali Yol Haritası)
2007'de Bali'de kabul edilen müzakereler serisi ve eylem planı; Kyoto sonrası emisyon azaltım müzakerelerini şekillendirmek için yollar ve takvimler belirledi. Sonraki uluslararası iklim müzakereleri için çerçeve oluşturdu.
Biyoçeşitlilik Kaybı (Biodiversity Loss)
Dünya'daki yaşam çeşitliliğinin azalması ve yok olması; türler içindeki, türler arasındaki ve ekosistemlerin çeşitliliğini içerir. Bu kriz, habitat kaybı ve aşırı sömürü gibi insan faaliyetleriyle yönlendirilir ve insanlığın bağımlı olduğu ekosistem hizmetlerini tehdit eder.
C
CO2 equivalent (Karbondioksit Eşdeğeri)
Farklı sera gazlarının iklim üzerindeki etkilerini karşılaştırmak için kullanılan ortak birim; belirli bir gazın etkiyi yaratacak CO₂ miktarına eşdeğer şekilde ifade edilir.
Carbon Budget (Karbon Bütçesi)
Küresel sıcaklık artışını belirli bir hedefe (örneğin, sanayi öncesi seviyelerin 1,5°C veya 2°C üstü) sınırlamak için makul bir şansa sahip olurken küresel olarak yayılabilecek tahmini karbondioksit miktarı.
Carbon Capture and Storage (CCS) (Karbon Yakalama ve Depolama)
Enerji santralleri ve endüstriyel süreçler gibi kaynaklardan CO₂ emisyonlarını yakalayan, sonra taşıyan ve atmosfere girmesini önlemek için yeraltında depolayan teknoloji.
Carbon Dioxide Equivalent (CO₂-eq) (Karbondioksit Eşdeğeri)
Farklı sera gazlarının iklim etkilerini karşılaştırmak için kullanılan ortak birim. IPCC metodolojisinde standart olarak kabul edilen, küresel ısınma potansiyeli temelinde hesaplanan ölçü.
Carbon Dioxide Removal (CDR) (Karbondioksit Giderme)
İnsan faaliyetleri tarafından atmosferden CO₂'nin çıkarılması ve on yıllar ila bin yıllar süreyle dayanıklı biçimde depolanması. IPCC AR6'da vurgulanan kritik net-sıfır stratejisi.
Climate Sensitivity (İklim Duyarlılığı)
Atmosferik CO₂ konsantrasyonunun ikiye katlanmasına dengedeki küresel ortalama yüzey sıcaklığındaki değişim. IPCC AR6'ya göre 2.5°C ila 4.0°C arasında değerlendirilir.
Carbon Dioxide (CO₂) (Karbondioksit)
Solunum ve volkanik patlamalar yoluyla doğal olarak üretilen, ancak aynı zamanda fosil yakıt yakma ve ormansızlaşma gibi insan faaliyetleri yoluyla da üretilen sera gazı. İnsan kaynaklı iklim değişikliğinden sorumlu birincil sera gazıdır.
Cap and Trade (Emisyon Ticareti / Cap and Trade)
Emisyonlara üst sınır (cap) konulduğu ve şirketlerin/ülkelerin bu sınırlar içinde emisyon haklarını alıp sattığı piyasa tabanlı mekanizma. Avrupa Emisyon Ticareti Sistemi (EU ETS) iyi bilinen bir örnektir.
Carbon Footprint (Karbon Ayak İzi)
Bir kişi, organizasyon veya ürün tarafından belirli bir süre içinde yayılan toplam sera gazı miktarı. Genellikle CO₂-eq cinsinden ifade edilir ve yaşam tarzı, üretim süreçleri veya tedarik zinciri analizlerinde kullanılır.
Carbon Intensity (Karbon Yoğunluğu)
Bir ülkenin veya ekonomik faaliyetin ürettiği sera gazı miktarının, genellikle GSMH veya enerji üretimi birimi başına ölçümü. Düşük karbon yoğunluğu, daha az emisyon anlamına gelir.
Carbon Leakage (Karbon Sızıntısı)
Katı emisyon düzenlemeleri nedeniyle endüstrilerin emisyon rejimleri daha zayıf olan ülkelere taşınması sonucu küresel emisyonların azalmak yerine yer değiştirmesi sorunu.
Carbon Neutral (Karbon Nötr)
Faaliyetlerin atmosfere net CO₂ salınımı yaratmaması durumu. Emisyonların azaltılması ve kalan emisyonların denkleştirilmesi veya dengeleme mekanizmaları ile sağlanabilir.
Carbon Offsetting (Karbon Dengeleme)
Emisyonları başka bir yerde emisyon azaltımı veya çıkarımı finansmanı yoluyla telafi etme yöntemi; örneğin ağaçlandırma veya temiz enerji projelerine yatırım.
Certified Emission Reduction (CER) (Onaylı Emisyon Azaltımı)
CDM kapsamında verilen bir karbon kredisi; bir ton CO₂ eşdeğeri azaltım veya tutumu temsil eder.
CFC'ler (Kloroflorokarbonlar)
Soğutma ve aerosol uygulamalarında kullanılan sentetik bileşikler; stratosferik ozon tabakasını incelten ve güçlü sera gazı etkisi olan maddelerdir.
Temiz Kalkınma Mekanizması (CDM)
Kyoto Protokolü kapsamındaki, gelişmiş ülkelerin gelişmekte olan ülkelerde emisyon azaltım projelerini finanse ederek kredi kazanabildiği mekanizma.
Capacity Building (Kapasite Geliştirme)
Bireylerin, organizasyonların ve toplumların iklim eylemi planlama, uygulama ve sürdürme kapasitelerini güçlendiren faaliyetler ve programlar; eğitim, kurumsal gelişim ve bilgi transferini kapsar.
Karbon Tutma (Carbon Sequestration)
Karbondioksitin doğal yollarla (ormanlar, topraklar) veya teknolojik yöntemlerle depolanması süreci. Karbon tutma, azaltım stratejilerinin önemli bir parçasıdır.
Jeolojik Tutma (Geological sequestration)
Yakalanmış CO₂'nin derin yer altı jeolojik formasyonlarına enjekte edilerek uzun vadeli depolanması.
Temiz Kömür (Clean coal)
Kömürlü enerji üretiminden kaynaklanan emisyonları azaltmayı amaçlayan teknolojiler; karbon yakalama ve depolama gibi yaklaşımları kapsar, ancak yaşam döngüsü emisyonları ve uygulanabilirliği konusunda tartışmalıdır.
Karbon Tutma (Carbon Sequestration)
Atmosferik karbondioksitin bir karbon havuzunda yakalanması ve depolanması süreci; atmosferdeki konsantrasyonunu azaltmak amacıyla yapılır. Bu, ormanlar ve topraklarda depolama gibi biyolojik süreçler veya CO₂'yi derin yeraltına enjekte etme gibi jeolojik süreçlerle gerçekleşebilir.
Karbon Döngüsü (Carbon Cycle)
Karbon atomlarını Dünya'nın atmosferi, okyanusları, karası ve canlı organizmalar arasında hareket ettiren sürekli biyojeokimyasal süreç. Fosil yakıt yakma gibi insan faaliyetleri, depolanmış büyük miktarlarda karbonu atmosfere salarak bu döngüyü bozmaktadır.
Karbon Nötrlüğü (Carbon Neutrality)
Atmosfere salınan karbondioksit miktarının eşdeğer miktarda çıkarılması veya dengelenmesiyle elde edilen durum. Bu, "sıfır karbon"dan farklıdır çünkü ağaçlandırma veya karbon yakalama gibi eylemlerle telafi edilebilecek kalıntı emisyonlara izin verir.
Karbon Fiyatlandırması (Carbon Pricing)
Kirleticileri fosil yakıt kullanımını azaltmaya teşvik etmek için sera gazı emisyonlarına parasal bir maliyet getiren iklim politikası yaklaşımı. İki ana form, emisyonlara doğrudan fiyat koyan karbon vergileri ve toplam emisyonlara sınır koyan ve şirketlerin hak ticareti yapmasına izin veren kota-ticaret sistemleridir.
Karbon Yutağı (Carbon Sink)
Ormanlar, okyanuslar ve toprak gibi, salınımından daha fazla karbon emeren doğal veya yapay sistem. Bu yutaklar karbon döngüsünü düzenlemede ve iklim değişikliğini azaltmada hayati rol oynar.
Döngüsel Ekonomi (Circular Economy)
Malzemelerin yeniden kullanım, yenileme ve geri dönüşüm gibi süreçlerle dolaşımda tutulması için tasarlandığı ve böylece atığı ortadan kaldıran ekonomik sistem. Bu model, ekonomik faaliyeti sınırlı kaynakların tüketiminden ayırır ve doğal sistemleri yenilemeyi amaçlar.
İklim (Climate)
Belirli bir bölgede, tipik olarak 30 yıl veya daha fazla bir süre boyunca ortalama alınan uzun vadeli hava durumu deseni. Bu, on yıllarca veri temelinde beklenen durumdur; belirli bir zaman ve yerdeki atmosferik durum olan hava durumunun aksine.
İklim Değişikliği (Climate Change)
Sıcaklık, yağış ve rüzgar değişiklikleri dahil olmak üzere küresel veya bölgesel iklim desenlerinde uzun vadeli kayma. Doğal kaymalar meydana gelse de, mevcut değişiklikler öncelikle atmosferdeki sera gazı seviyelerini artıran insan faaliyetleri tarafından yönlendirilmektedir.
İklim Geri Beslemesi (Climate Feedback)
İklim sistemi içinde başlangıçtaki bir ısınma veya soğuma eğilimini güçlendirebilen (pozitif geri besleme) veya zayıflatabilen (negatif geri besleme) süreç. Örneğin, eriyen buz Dünya'nın yansıtıcılığını azaltarak daha fazla ısınmaya neden olur; bu pozitif geri besleme döngüsüdür.
İklim Adaleti (Climate Justice)
İklim değişikliğini etik ve politik bir mesele olarak ele alan, krizden en az sorumlu olanların genellikle etkilerine karşı en savunmasız olanlar olduğu adaletsizliğe odaklanan çerçeve. İklim etkilerinin yüklerinin ve iklim eyleminin faydalarının, insan hakları ve farklılaştırılmış sorumluluklar gibi ilkeler temelinde adil dağıtımını talep eder.
İklim Modeli (Climate Model)
Atmosfer, okyanuslar, kara yüzeyi ve buzun etkileşimlerini temsil etmek için matematiksel denklemler kullanan bilgisayar simülasyonu. Bilim insanları bu modelleri iklim sisteminin dinamiklerini anlamak ve gelecekteki iklim senaryoları hakkında projeksiyonlar yapmak için kullanır.
İklim Mültecisi (Climate Refugee)
İklim değişikliği etkilerinin neden olduğu yerinden edilme nedeniyle tanımlanan kişileri tanımlamak için kullanılan terim; ancak uluslararası hukuk altında net bir yasal tanımı yoktur. Bu kişiler, yalnızca zulümden kaçanlara uygulanan 1951 Mülteci Sözleşmesi kapsamında değildir.
İklim Dayanıklılığı (Climate Resilience)
Sosyal, ekonomik ve ekolojik sistemlerin tehlikeli bir iklim olayını veya eğilimini öngörme, başa çıkma ve ondan kurtulma kapasitesi. Dayanıklılık inşa etmek, riskleri yönetmek ve yeni iklim kaynaklı koşullara etkili şekilde uyum sağlamak için önlemler uygulamayı içerir.
İklim Değişikliği Bağlılığı (Climate Change Commitment)
İklim sistemindeki atalet ve okyanuslar ile buz tabakaları gibi yavaş tepki veren bileşenler nedeniyle geçmiş ve mevcut sera gazı emisyonlarından kaynaklanan kaçınılmaz gelecekteki iklim değişikliği.
İklim Devrilme Noktası (Climate Tipping Point)
İklim sisteminde aşıldığında büyük ölçekli, genellikle ani ve potansiyel olarak geri döndürülemez bir değişikliği tetikleyebilecek kritik eşik. Örnekler arasında büyük buz tabakalarının çöküşü veya Amazon yağmur ormanlarının yok olması yer alır; bunlar ılıman ek ısınmayla bile tetiklenebilir.
Taraflar Konferansı (COP)
Yıllık olarak toplanan Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi'nin (UNFCCC) en üst karar verme organı. Bu konferanslarda, anlaşmaya taraf ülkeler ilerlemeyi değerlendirir ve iklim değişikliğine çok taraflı yanıtları müzakere eder.
D
Decarbonization (Dekarbonizasyon)
Az veya hiç CO₂ üretmeyen enerji kaynaklarına ve endüstriyel süreçlere geçiş yaparak karbondioksit emisyonlarını azaltma süreci.
Deforestation (Ormansızlaşma)
Tarım, kentleşme veya diğer amaçlar için arazileri temizlemek amacıyla ağaçların kalıcı olarak kaldırılması. Ormansızlaşma, depolanmış karbonu serbest bırakarak ve gezegenin CO₂ emme kapasitesini azaltarak iklim değişikliğine katkıda bulunur.
Desertification (Çölleşme)
Çeşitli faktörler, özellikle iklimsel değişiklikler ve insan faaliyetleri nedeniyle kurak, yarı kurak ve kuru yarı nemli alanlarda toprak bozulması türü. Bu süreç bitki örtüsünün kaybını içerir ve çöl benzeri koşulların genişlemesine yol açarak gıda güvenliği ve biyoçeşitliliği tehdit edebilir.
E
Early Warning System (Erken Uyarı Sistemi)
Gelecekteki tehlikeleri tahmin eden ve uygun uyarıları sağlayan entegre sistem. İklim riski yönetiminde önemli bir adaptasyon aracı olarak IPCC raporlarında vurgulanır.
Eco-anxiety (Eko-kaygı)
Çevre sorunları ve iklim değişikliği konularında sürekli endişe veya korku. Küresel çevre krizlerinin yarattığı algılanan tehditlere karşı ortaya çıkan psikolojik bir tepkidir.
Emissions Gap (Emisyon Farkı)
Belirli bir sıcaklık hedefini tutturmak için gerekli olan emisyon seviyeleri ile mevcut taahhütler ve politikalar altında öngörülen emisyon seviyeleri arasındaki fark. UNEP Emissions Gap Report'ta yıllık olarak değerlendirilir.
Erken Uyarı Sistemleri (Early Warning Systems)
Kasırgalar, seller ve sıcak hava dalgaları gibi yaklaşan tehlikeleri izlemek, tahmin etmek ve iletmek için tasarlanmış entegre çerçeveler. Bu sistemler riskleri azaltmak, hayat kurtarmak ve aşırı hava olaylarından kaynaklanan ekonomik kayıpları en aza indirmek için zamanında eylem sağlar.
Dünya'nın Enerji Bütçesi (Earth's Energy Budget)
Dünya'nın güneşten aldığı radyant enerji ile Dünya'dan uzaya geri akan enerji arasındaki denge. Artan sera gazları gibi faktörlerin neden olduğu bu bütçedeki dengesizlik, Dünya'nın sıcaklığında değişiklikler yaratır.
El Niño-Güney Salınımı (ENSO)
Ekvator Pasifik Okyanusu boyunca dalgalanan okyanus sıcaklıkları ve atmosferik basıncı içeren yinelenen doğal iklim deseni. Aşamaları olan El Niño (ısınma) ve La Niña (soğuma), 2-7 yıllık düzensiz döngülerde gerçekleşir ve dünya çapında hava durumu desenlerini önemli ölçüde etkileyebilir.
Emisyon Ticareti (Emissions Trading)
Emisyonları azaltmak için ekonomik teşvikler sağlayan, "kota ve ticaret" olarak da bilinen piyasa tabanlı kirlilik kontrolü yaklaşımı. Hükümet toplam emisyonlara üst sınır koyar ve sınırlı sayıda ticarete konu paylar çıkararak emisyonlar için piyasa fiyatı oluşturur.
Enerji Verimliliği (Energy Efficiency)
Aynı görevi gerçekleştirmek veya aynı hizmet seviyesini sağlamak için daha az enerji kullanma pratiği, böylece enerji israfını ortadan kaldırma. Enerji verimliliğini artırmak, fosil yakıt kullanımını azaltmanın ve sera gazı emisyonlarını kesmenin genellikle en ucuz ve en acil yoludur.
Güçlendirilmiş Sera Etkisi (Enhanced Greenhouse Effect)
İnsan faaliyetleri tarafından üretilen sera gazlarının atmosferik konsantrasyonlarındaki artış nedeniyle doğal sera etkisinin yoğunlaşması. Bu süreç güneşin daha fazla enerjisini tutar ve küresel ısınma olarak bilinen bir ısınma etkisi yaratır.
Extreme Weather Event (Aşırı Hava Olayı)
Belirli bir yerde ve zamanın belirli döneminde nadir görülen hava veya iklim olayı. IPCC AR6'ya göre iklim değişikliğiyle sıklığı ve şiddeti artan olaylar.
Ecosystem Services (Ekosistem Hizmetleri)
İnsanların ekosistemlerden elde ettiği faydalar; tedarik hizmetleri (gıda, su), düzenleme hizmetleri (iklim düzenleme, sel kontrolü), kültürel hizmetler (rekreasyon, manevi faydalar) ve destekleyici hizmetler (besin döngüsü) dahil.
Emissions (Emisyonlar)
Sera gazları ve bunların öncü maddelerinin belirli bir alan ve dönemde atmosfere salınması. İklim tartışmalarında emisyonlar tipik olarak karbondioksit, metan ve diğer sera gazlarının salınımını ifade eder.
Extreme Weather (Aşırı Hava Olayları)
Tarihsel dağılımın uç noktalarında yer alan olağandışı, şiddetli veya mevsim dışı hava olayları. İklim değişikliği, sıcak hava dalgaları, kuraklıklar, seller ve fırtınalar gibi aşırı hava olaylarının sıklığını ve şiddetini artırmaktadır.
F
Fosil Yakıtlar (Fossil Fuels)
Milyonlarca yıl boyunca prehistorik organizmaların gömülü kalıntılarından oluşan kömür, petrol ve doğal gaz gibi yanıcı, karbon içeren materyaller. Bu yenilenemeyen kaynakların yakılması, en büyük insan kaynaklı sera gazı emisyonu kaynağı ve iklim değişikliğinin birincil itici gücüdür.
Florlu Gazlar (F-gazları) (Fluorinated Gases)
Hidroflorokarbonlar (HFC'ler), perflorokarbonlar (PFC'ler) ve kükürt hekzaflorür (SF₆) gibi sentetik gazlar. Bu gazlar yüksek küresel ısınma potansiyeline ve uzun atmosferik ömre sahiptir.
Kaçak Emisyonlar (Fugitive Emissions)
Fosil yakıt çıkarımı, işlenmesi, taşınması veya depolanması ve endüstriyel faaliyetler sırasında istemsiz veya kazara atmosfere salınan gazlar. Kaçak emisyonların ölçülmesi ve azaltılması envanter doğruluğu ve azaltım için önemlidir.
G
G77
Gelişmekte olan ülkelerin müzakere konumlarını koordine eden, çok sayıda ülkeyi kapsayan bir koalisyon (Group of 77 plus China); iklim müzakerelerinde ortak çıkarları savunur.
Global Warming (Küresel Isınma)
Sanayi öncesi dönemden bu yana gözlenen, başta fosil yakıt yakma olmak üzere insan faaliyetleri nedeniyle Dünya'nın iklim sisteminin uzun vadeli ısınması. Küresel ısınma, iklim değişikliğinin bir yönüdür.
Greenhouse Effect (Sera Etkisi)
Sera gazlarının, aksi takdirde uzaya kaçacak olan ısıyı tutmasıyla Dünya'nın yüzeyinin ve alt atmosferinin ısınması. Doğal sera etkisi Dünya'yı yaşanabilir kılarken, bu etkinin insan kaynaklı güçlendirilmesi iklim değişikliğini yönlendirmektedir.
Greenhouse Gas (GHG) (Sera Gazı)
Atmosferde ısı tutan gazlar; karbondioksit, metan, nitröz oksit ve florlu gazları içerir. İnsan faaliyetleri nedeniyle bu gazlardaki artışlar iklim değişikliğinin birincil itici gücüdür.
Global dimming (Küresel kararma)
Atmosfere yayılan partiküller ve hava kirliliği nedeniyle bazı bölgelerde gözlemlenen yüzeye ulaşan güneş ışığındaki azalma; sera gazlarının neden olduğu ısınmayı bir ölçüde maskeleyebilir.
Küresel Isınma Potansiyeli (GWP)
Bir ton gazın emisyonunun, belirli bir dönem boyunca bir ton karbondioksit (CO2) emisyonuna göre ne kadar enerji emeceğinin ölçüsü. Bu ölçüt, farklı sera gazlarının küresel ısınma etkilerinin karşılaştırılmasına olanak tanır.
Yeşil İklim Fonu (GCF)
Gelişmekte olan ülkelerin iklim değişikliğine yanıt verme çabalarını desteklemek için UNFCCC tarafından kurulan, dünyanın en büyük özel iklim fonu. Düşük emisyonlu ve iklim dirençli projeler ve programlar için büyük ölçekte finansman sağlamayı amaçlar.
Yeşil Ekonomi (Green Economy)
Çevreyi bozmadan sürdürülebilir kalkınmayı amaçlayan düşük karbonlu, kaynak verimli ve sosyal kapsayıcı ekonomik model. Yeşil ekonomide büyüme, karbon emisyonlarını azaltan, kaynak verimliliğini artıran ve biyoçeşitlilik kaybını önleyen yatırımlarla yönlendirilir.
Yeşil Yıkama (Greenwashing)
Bir ürünün, hizmetin veya şirket uygulamasının çevresel faydaları hakkında yanlış veya abartılı iddialarda bulunma uygulamaları. Yeşil yıkama, tüketicileri ve yatırımcıları yanıltabilir.
Sera Gazı Envanteri (Greenhouse Gas Inventory)
Bir organizasyonun veya ülkenin sera gazı emisyonları ve kaynaklarının standartlaştırılmış yöntemler kullanılarak geliştirilen niceliksel listesi. Çeşitli faaliyetlerden kaynaklanan emisyonları anlama, yönetme ve iletme aracı olarak hizmet eder.
H
Hockey stick (Hokey sopası grafiği)
Uzun dönemde düz giden bir çizginin son dönemde keskin şekilde yükselmesiyle oluşan sıcaklık rekonstrüksiyonlarını tanımlayan isim; antropojenik ısınmanın kanıtı olarak sıklıkla referans verilir.
Hidrolojik Döngü (Hydrological Cycle)
Buharlaşma, yoğunlaşma, yağış ve akış gibi süreçlerle suyun sürekli hareketi. İklim değişikliği hidrolojik döngüyü değiştirerek su mevcudiyeti, seller ve kuraklıklar üzerinde etkili olur.
I
IPCC (Intergovernmental Panel on Climate Change) (Hükümetlerarası İklim Değişikliği Paneli)
İklim değişikliği ile ilgili bilimi değerlendirmekten sorumlu Birleşmiş Milletler organı. Politika yapıcılara iklim değişikliği, etkileri ve potansiyel gelecek riskleri hakkında düzenli bilimsel değerlendirmeler sağlar.
Buz Tabakası (Ice Sheet)
50.000 km²'den daha fazla alanı kaplayan kara buzu kütlesi (örnek: Grönland ve Antarktika). Buz tabakaları büyük miktarda tatlı su içerir ve erimeleri deniz seviyesindeki artışa önemli katkıda bulunur.
Etkilerin Değerlendirilmesi (Impact Assessment)
İklim değişikliğinin veya politika eylemlerinin doğal ve insan sistemleri üzerindeki potansiyel etkilerinin sistematik olarak değerlendirilmesi; planlama ve adaptasyon önlemlerini bilgilendirmek için kullanılır.
J
Joint implementation (JI) (Ortak Uygulama)
Kyoto Protokolü kapsamında, bir ülkenin başka bir gelişmiş ülkedeki emisyon azaltım projesinden elde edilen emisyon azaltım birimlerini kendi hedefleri için kullanabilmesini sağlayan mekanizma.
M
Mitigation (Azaltım)
Sera gazı emisyonlarını azaltmak ve karbon yutaklarını geliştirmek, böylece gelecekteki iklim değişikliğinin büyüklüğünü sınırlamak için yapılan eylemler. Örnekler arasında yenilenebilir enerjiye geçiş, enerji verimliliğini artırma ve ağaçlandırma yer alır.
Methane (CH₄) (Metan)
100 yıllık bir süre boyunca karbondioksite göre 28 ila 36 kat daha güçlü küresel ısınma potansiyeline sahip güçlü bir sera gazı. Başlıca kaynakları arasında fosil yakıt çıkarımı, hayvancılık, sulak alanlar ve atık yönetimi yer alır.
N
NDC (Nationally Determined Contribution) (Ulusal Katkı Beyanı)
Paris Anlaşması kapsamında bir ülkenin azaltım ve adaptasyon için hedefler ve önlemler belirleyen ulusal iklim planı.
Net Sıfır (Net Zero)
Belirli bir dönem içinde antropojenik emisyonlar ve sera gazı giderimlerini dengeleme; tipik olarak küresel düzeyde 2050 ve Türkiye için 2053 yılına kadar.
Net-Zero Emissions (Net Sıfır Emisyonlar)
Üretilen sera gazı emisyonları ile atmosferden çıkarılan sera gazı emisyonları arasında denge sağlama. Birçok ülke ve kuruluş küresel ısınmayı sınırlamak için 2050 yılına kadar net sıfır hedefleri belirlemiştir.
P
1.5°C Pathway (1.5°C Yolu)
Sera gazı emisyonları ve diğer iklim zorlayıcılarının küresel ısınmanın 1.5°C'nin altında kalmasını sağlayan, yaklaşık iki binde bir ila üçte iki şans veren yol. IPCC SR15 raporunda detaylandırılan kritik iklim hedefi.
Fotosentez (Photosynthesis)
Bitkilerin, alglerin ve bazı bakterilerin karbondioksit ve güneş ışığını organik maddeye ve oksijene dönüştürdüğü süreç; doğal bir karbon tutma mekanizmasıdır.
Karbondioksit Eşdeğeri (CO₂-eq)
Farklı sera gazlarının iklim üzerindeki etkilerini karşılaştırmak için kullanılan ortak birim; belirli bir sera gazının eşdeğer miktarda CO₂ tarafından yaratılacak ısınma etkisine göre hesaplanır.
Paris Agreement (Paris Anlaşması)
2015 yılında kabul edilen iklim değişikliği konusunda yasal olarak bağlayıcı uluslararası anlaşma. Amacı, küresel ısınmayı sanayi öncesi seviyelere kıyasla 2°C'nin çok altında, tercihen 1,5°C ile sınırlamaktır. Ülkeler emisyon azaltım planlarını özetleyen ulusal katkı beyanları (NDC) sunar.
Permafrost (Permafrost)
En az iki ardışık yıl boyunca tamamen donmuş kalan toprak. İklim değişikliği nedeniyle permafrost erimesi metan ve karbondioksit salarak ısınmayı hızlandıran pozitif bir geri besleme döngüsü yaratır.
Kişi başı emisyonlar (Per-capita emissions)
Bir ülkenin toplam sera gazı emisyonlarının nüfusa bölünmesiyle elde edilen değer; kişi başına düşen emisyonları gösterir.
ppm (milyonda parçacık/by volume)
Atmosferik gaz konsantrasyonlarını ifade etmek için sık kullanılan bir birim; örneğin CO₂ seviyeleri ppm cinsinden belirtilir.
R
Renewable Energy (Yenilenebilir Enerji)
Güneş ışığı, rüzgar, yağmur, gelgitler, dalgalar ve jeotermal ısı gibi doğal olarak yenilenen ancak akış sınırlı kaynaklardan elde edilen enerji. Yenilenebilir enerji minimal sera gazı emisyonu üretir.
Radyatif Zorlama (Radiative Forcing)
Tropopozdaki net ışınım değişikliği; sera gazı konsantrasyonları veya güneş çıkışı gibi faktörlerdeki değişikliklerden kaynaklanan, genellikle watt/metrekare (W/m²) ile ölçülen bir değişim.
Güneş Radyasyonu (Solar Radiation)
Elektromanyetik radyasyon şeklinde güneş tarafından yayılan enerji. Güneş radyasyonu, Dünya'nın iklim sistemini yönlendiren birincil enerji kaynağıdır.
REDD (Ormansızlaşma ve Orman Bozulmasının Azaltılması)
Ormansızlaşma ve orman bozulmasının neden olduğu emisyonları azaltmaya yönelik, gelişmekte olan ülkelere finansal teşvik sağlama konsepti.
Resilience (Dayanıklılık)
Bir sistemin aynı temel yapı ve işleyiş biçimlerini koruyarak rahatsızlıkları absorbe etme yeteneği. İklim değişikliği bağlamında, iklim etkilerine hazırlanma, yanıt verme ve bunlardan kurtulma kapasitesini ifade eder.
S
Sea Level Rise (Deniz Seviyesi Yükselişi)
Okyanus suyunun termal genleşmesi ve buz tabakalarının ve buzulların erimesi nedeniyle ortalama küresel deniz seviyesindeki artış. Deniz seviyesi yükselişi kıyı toplulukları ve ekosistemlerini tehdit eder.
Sustainability (Sürdürülebilirlik)
Gelecek nesillerin kendi ihtiyaçlarını karşılama yeteneğini tehlikeye atmadan bugünün ihtiyaçlarını karşılamak. Sürdürülebilir uygulamalar çevre korunması, sosyal kalkınma ve ekonomik büyümeyi ele alır.
Stern review (Stern İncelemesi)
Ekonomist Nicholas Stern tarafından hazırlanan ve 2006'da yayımlanan iklim değişikliğinin ekonomik etkilerini değerlendiren rapor; erken önlemin maliyetinin inkarın maliyetinden çok daha düşük olduğunu savunur.
T
Tipping Point (Devrilme Noktası)
Aşıldığında iklim sisteminde büyük ve genellikle geri döndürülemez değişikliklere yol açan kritik eşik. Potansiyel devrilme noktaları arasında Amazon yağmur ormanlarının çöküşü, Batı Antarktika buz tabakasının çöküşü ve Körfez Akıntısı'nın bozulması yer alır.
Geçiş Riski (Transition Risk)
Düşük karbonlu ekonomiye geçişten kaynaklanan politika, düzenleme, teknoloji ve piyasa değişikliklerinin şirketler, yatırımcılar ve ekonomiler üzerinde oluşturabileceği riskler.
Troposfer (Troposphere)
Çoğu hava olayının gerçekleştiği, yüzeyden yaklaşık 8–15 km yüksekliğe kadar uzanan atmosferin en düşük katmanı; atmosferdeki su buharı ve aerosollerin büyük bölümü burada bulunur.
U
UNFCCC (United Nations Framework Convention on Climate Change) (Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi)
1992 Dünya Zirvesi'nde müzakere edilen uluslararası çevre anlaşması. Amacı, sera gazı konsantrasyonlarını "iklim sistemiyle tehlikeli antropojenik müdahaleyi önleyecek seviyede" stabilize etmektir.
V
Vulnerability (Kırılganlık)
Bir sistemin iklim değişikliğinin olumsuz etkilerine karşı ne ölçüde duyarlı olduğu veya bunlarla başa çıkamadığı derecesi; iklim değişkenliği ve aşırı uçları dahil. Kırılganlık maruz kalma, duyarlılık ve uyum kapasitesine bağlıdır.
W
Water Scarcity (Su Kıtlığı)
Bir bölge içinde su taleplerini karşılamak için yeterli kullanılabilir su kaynaklarının bulunmaması. İklim değişikliği, değişen yağış desenleri, artan buharlaşma ve deniz seviyesi yükselişinden kaynaklanan tuzlu su girişi yoluyla su kıtlığını şiddetlendirir.
Su Buharı (Water Vapor)
Gaz halindeki su; atmosferde en bol bulunan sera gazıdır ve diğer sera gazlarının yarattığı ısınmayı güçlendiren güçlü bir geri besleme mekanizmasıdır.
Sulak Alanlar (Wetlands)
Toprağın suyla kaplı veya suya yakın olduğu alanlar; bataklıklar ve turbalıklar gibi ekosistemler önemli miktarda karbon depolar ve biyoçeşitlilik ile sel koruma hizmetleri sağlar.
Weather (Hava Durumu)
Belirli bir yer ve zamanda atmosferin sıcaklık, yağış, rüzgar ve diğer değişkenler açısından durumu. Hava durumu günlük deneyimlediğiniz şeyken, iklim daha uzun bir süre boyunca ortalama hava durumu modelidir.
Z
Zero-Carbon (Sıfır Karbon)
İşletim sırasında herhangi bir karbondioksit emisyonu üretmeyen. Sıfır karbon enerji kaynakları arasında güneş, rüzgar, hidroelektrik ve nükleer güç yer alır.
Sıfır Emisyon (Zero Emissions)
Belirli bir faaliyet veya kaynaktan atmosfere herhangi bir sera gazı salınımı olmaması durumu. Sıfır emisyona ulaşmak genellikle emisyonsuz enerji kaynaklarına geçişi ve süreç kaynaklı emisyonların ortadan kaldırılmasını gerektirir.
Sıfır Emisyon Bağlılığı (Zero Emissions Commitment)
İnsan kaynaklı emisyonlar sıfıra ulaştığında iklim sisteminin kalan ısınma taahhüdünü ifade eden kavram; iklim sistemindeki ataletten ve uzun ömürlü zorlayıcı ajanlardan kaynaklanan etkiyi yansıtır.
Zero Waste (Sıfır Atık)
Atık önleme ve sürdürülebilir kaynak yönetimine odaklanan bir dizi ilke. Amaç, tüm ürünlerin yeniden kullanım, geri dönüşüm veya kompostlama için tasarlanmasını sağlayarak çöp sahaları ve yakma ihtiyacını ortadan kaldırmaktır.
Kapsamlı Sözlük
Bu sözlük, A'dan Z'ye kadar tüm önemli iklim terimlerini içermektedir. Her terim, IPCC raporları, UNFCCC glossary, NOAA ve diğer güvenilir kaynaklardan derlenen bilgilerle detaylandırılmıştır. Sürekli güncellenen bu kaynak, iklim bilimi ve politikası alanında çalışanlar için vazgeçilmez bir başvuru kaynağıdır.
Kaynaklar ve Daha Fazla Okuma:
- • IPCC AR6 ve Özel Raporlar
- • UNFCCC Glossary ve Kaynakları
- • NOAA İklim Glossary'si
- • Met Office İklim Değişikliği Glossary'si
- • UNDP İklim Sözlüğü
Aradığınız terimi bulamadınız mı? Sayfada Ctrl+F ile arama yapabilir veya yukarıdaki alfabetik navigasyonu kullanabilirsiniz.